ZDJĘCIA

“W zamierzchłych czasach na wysokim brzegu Pilicy stał gród drewniany, otoczony fosami i wałami, pod którymi płynęły szeroko rozlane wody rzeki. Pilica w pobliżu wpadała do Wisły, co wytwarzało dla grodu doskonałe warunki obronne.
Gród panował nad okolicą pokrytą wielkimi borami, dość jednak gęsto jak na owe czasy usianymi uprawnymi polami, zamieszkałymi przez lud słowiański, który spokojnie oddawał się umiłowanemu rolnictwu, łowom, bartnictwu i czcił pogańskie bożki.
Okolice stopniowo ożywiały się. Powstawały w borach szlaki – drogi, na rzece coraz częściej pojawiały się wielkie łodzie kupców, gdyż tędy prowadziły drogi wodne z bogatszego, południowo-zachodniego kraju, a kiedy wytworzyły się dogodne brody umożliwiające przeprawę przez Pilicę, poczęło powstawać około początków XIII wieku targowisko i nowe osiedle oddalone od grodu o 3 km na zachód. Tak jak poprzednie podgrodzie nazwano je również Warka, a z czasem stare osiedle pod grodem poczęto nazywać Stara Warka. Istnieje ono do dzisiaj jako wieś o tej nazwie i zachowało ślady fos i wałów, pozostałość dawnego grodziszcza.”

    Wiktor Krawczyk, Kronika Miasta Warki

Warka to jedno z najstarszych miast na Mazowszu. Jako miasto (oppidum) pojawiła się po raz pierwszy w przekazach źródłowych w 1321 r. Nazwa miasta nigdy nie została jednoznacznie wyjaśniona. Możemy ją wywodzić od słowa „warować” czyli funkcji obronno-warownej, którą mógł spełniać wczesnośredniowieczny gród na szczycie skarpy nad Pilicą – albo od słowa „warzyć” (piwo), ponieważ piwowarstwo było jednym z najpopularniejszych i najwcześniej udokumentowanych zajęć miejscowej ludności.
Do rozwoju Warki przyczyniło się wiele czynników. Naturalne położenie nad rzeką, żyzne i urodzajne ziemie, dogodne warunki przeprawy przez Pilicę, położenie na szlakach handlowych i komunikacyjnych powodowały dynamiczny rozwój ośrodka o charakterze targowym. Wraz z szybkim wzrostem znaczenia Warki rozwijała się organizacja miejska. W 1375 r. występowała już w Warce rada miejska (konsulowie oraz rajcy), działał sąd miejski. Miasto cieszyło się opieką książąt mazowieckich.
Największy rozkwit Warki przypadł na wiek XV i XVI. Miasto stało się prężnym ośrodkiem rzemieślniczo - handlowym. Na największą skalę rozwinęło się w Warce szewstwo i piwowarstwo. Wareckie piwo cieszyło się ogromną popularnością. W 1483 r. książe mazowiecki Bolesław V r. wydał przywilej zastrzegający wyłączność dostawy piwa wareckiego na dwór książęcy i sprzedaży w piwnicach warszawskiego ratusza. W XVI-wiecznej Warce istniało aż siedem świątyń. Fakt ten potwierdzają pamiętnikarze i podróżnicy, a także wizytacje kościelne. Z początkiem XVII wieku miasto zaczęło tracić swoją świetność. Ucierpiało najpierw podczas rokoszu Mikołaja Zebrzydowskiego, a następnie podczas bitwy ze Szwedami w 1656 roku. Ogromne straty przyniosły także kolejne pożary. Po 1795 r. Warka znalazła się w zaborze pruskim, a następnie od 1815 w rosyjskim. Okres powstań narodowych także obfitował w wydarzenia na tym terenie. W 1830 r. stacjonowała tu bateria rakietników, która przystąpiła do powstania i walczyła pod wodzą Józefa Bema. Powstanie Styczniowe sprowadziło na miasto represje Rosjan za sprzyjanie powstańcom. Ppłk Władysław Kononowicz, dowodząc oddziałem powstańczym, stoczył na tym terenie szereg potyczek z wojskami carskimi. Ujęty wraz ze swoimi towarzyszami broni – został rozstrzelany na oczach mieszkańców na błoniach nad Pilicą 4 VI 1863 r.
II poł. XIX w. to okres znacznego ożywienia gospodarczego miasta, powstawania zakładów rzemieślniczych. W 1891 r. rozpoczęła działalność Fabryka Okuć Budowlanych Braci Lubert, a browar na Winiarach podtrzymywał tradycje warzenia piwa. Pierwsza, a następnie druga wojna światowa zrównały Warkę z ziemią. Hitlerowcy zamordowali wielu mieszkańców. Miasto przez długie lata po wyzwoleniu dźwigało się z gruzów.
Z Warką związanych jest wiele postaci historycznych. W pobliskiej wsi Ostrołęka mieszkał Jędrzej Święcicki – pisarz, autor opisu Mazowsza z przełomu XVI/XVII w. Tu urodził się Adam Jarzębski – muzyk, kompozytor i architekt baroku. Piotr Wysocki – bohater nocy listopadowej urodził się, mieszkał i zmarł w Warce. Stąd pochodził również znany lekarz, etnograf i pisarz Władysław Matlakowski. Największą dumą miasta stał się Kazimierz Pułaski – bohater Polski i Stanów Zjednoczonych AP.

Iwona Stefaniak